«Ауылға ұрланып келіп қайтамын»

Есімі елге танымал ақындар «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы Ұлықбек Есдәулетов, «Жазушы» баспа­сы­ның директоры Есенғали Раушанов, «Қазақ» радиосының бас редакторы Ғалым Жайлыбаевпен бірге жүрген аманхан Әлі­мов те кездесуге келген қалың жұртшылықты ә дегеннен-ақ өзінің толғанысқа толы ашық әңгімесімен баурап алды.
– Оңтүстік Елі қашанда маңдай теріне ғана сенген, өз кү­ші­­не ғана сүйенген бейнетқор ел. Қиындықты да көп көрген, ауырт­па­лық­ты да қайыспай көтере білген көнбіс ел. Соған қа­ра­мас­тан, бұл елде жаны жайсаң, жүрегі жылы, мейірімді адамдар көп тұрады. Өйткені, бұл ел күнге жақын ел, – деп толғана сөй­ле­ді ақын жігіт. – Менен бір студент: «Аманхан аға, Сіз ауыл­ға келіп тұрасыз ба?» деп сұрады. Мен ешуақытта туған ауылымнан қол үзген емеспін. Көбіне поезбен ұрланып келіп, Арыстан түсемін де, туған жерім Қожатоғайға тартамын. Ауылда үш-төрт күндей балық аулап қайтамын. Мұны ешкім де білмей қалады. Тәкен Әлімқұлов ауруханада жатқанда қайтыс боларынан бір күн бұрын көңілін сұрап келген Тоқаш ақынға: «Мені Бабаатаға жерлеңдер» деп өтініш білдірген екен. Туған жердің қасиеті мен құдіреті емес пе, бұл! Әйтпесе, қазақтың көрнекті қаламгеріне Кеңсайдан орын табылмады дейсіз бе? Тәкен ағамыздың аузына Алланың салып тұрған сөзі ғой бұл.
Енді бір сәт Аманхан ақын өзінің өмірдегі және өлеңдегі алғашқы ұстаздары туралы да толғана сөйлеп кетті.
– Мен өзімнен кейінгі жас ақындарға айтамын. Сендер бі­лім жағынан да, ақындық талант жағынан да, мүмкін, менен асып-түсіп жатқан шығарсыңдар. Мен бұған таласпаймын. Бі­рақ, ме­нің сендерден бір артықшылығым бар. Мен алдыңғы толқын аға­ла­рым – Қуандық Шаңғытбаевтың, Тоқаш Бердияровтың, ха­мит Ер­ға­лиев­тің қолын алып, сөзін тыңдап, қасында жүр­дім. жастау кезімде жазған «Әке хаты» деген алғашқы өлеңімді мар­ха­бат ағам «Оңтүстік Қазақстан» газетіне жариялап, «тү­­бін­­де сен үлкен ақын болуың ке­рек» деп маған қанат бітірді. Мен өмір бақи жақсы адамдардан сабақ алып келе жатырмын. алматыда оқуға түсе алмай құрылысшы болып жүргенімде де талай адам­ның шарапатын көрдім. Дүниеде жақсы адамдар көп болмаса, өмір де сүреңсіз тартар еді. Қоғамды ұстап тұрған жақ­сы адамдар.

«Кемпірдің ақындығы бізден артық»

Оқырмандар тарапынан Аманхан ақынға қойылған сұ­рақтар да аз болмады. Біз олардың ішіндегі ең қызықты дегендеріне тоқтала кетейік.
– Сіздің сын мақалаларыңызды «Қазақ әдебиеті» газетінен оқып тұрамыз. Белгілі сыншы-ғалым Зейнолла Қаб­до­лов: «Біреуді сынау үшін өзің одан жоғары тұруың керек» дейді. Сіз өзіңізді әдебиет саласында мықтымын деп санайсыз ба?
– Қазір мен өзімді «мықтымын» десем, бұл өте ұят болады. Бұлай деп айтуға менің құқығым жоқ. Бұлай деп есептеген де, ойлаған да емеспін. Сын мақалаларымды байыптап оқы­са­ңыз­дар, қалай жазғанымды, не үшін жазғанымды тү­сі­нер­сіз­дер деп ойлаймын. Кейде Есенғали екеуміздің бір-бірімізді әзілдеп: «Бұл аптада сен классик бол, келесі аптада мен болайын» – дей­ті­ні­міз бар. Бұл достар арасындағы ойын. Оны шын деп қа­был­дау­ға болмайды.
– Сіз көбіне жас ақындарды сынайсыз. Неге? Әлде сіздің сақа ақындарға тісіңіз батпай ма?
– Меніңше бұл сұрақты қойған адам менің жазғандарымды асығыс, атүсті оқып шыққан болуы керек. Мен Әбдіжәміл Нұр­пе­йі­сов­тен бастап, Иранбек Оразбаев, Исрайл Сапарбаев – бә­рін сынағанмын. Және бұл сындарымның ешқайсысын бір­жақ­ты жазылған деп есеп­теген емеспін. Мен өз пікірімді әр уа­қыт­та ашық айтамын. Тіпті, бір жолы «Қазақ әдебиеті» газетінде жүр­ге­нім­де редакцияға өлеңдерін әкелген марқұм Аманжол ІІІәм­ке­нов ағамызды бір-екі рет ренжітіп қайтарғаным да бар. сынау деген жек көру емес, маған көмектесіп отыр деп түсіну керек. Өзім де талай рет сынға ұшырадым. Бірақ, ешуақытта өк­пе­ле­ген емеспін. Сенің шығармаңа деген өз ойын, пікірін білдірген жанға не үшін өкпе артуым қажет?
– Қазіргі жастар поззиясы туралы не айтасыз?
– Мен жастарға сенемін. Жақсы ақындар бар.
– Жас ақындарға қандай кеңес берер едіңіз?
– Мен қарапайым халық арасында жүргенді жақсы көре­мін. Бірде Есенғали екеуміз Арыстан түскен соң ауылға бару үшін автобусқа отырдық. Автобусымыз шлагбаум алдына тоқ­та­ды. Бір шеттен вагондарын шұбалта сүйреткен тепловоз көрінді. Мен: «Мына поезд жай келе жатыр ғой» дедім. Қасымдағы Есен­ғали мені: «баяу келе жатыр» деп түзетті. Екеуміз де құрғақ ақ­па­рат­тық-информация бердік. Ал, алдыңғы орындықта бір кемпір отырған болатын. Сол айтады: «Ессізқалғырдың сызып келе жат­қа­нын қарашы!» Міне, бұл кісі ақын.
Өзін ақын санап жүрген біз құрғақ сөзбен ғана айтып тұр­мыз. Қазақ халқы образбен, теңеумен сөйлеген халық. Сон­дық­тан жас ақындарға «қара сөздің қаймағы ел арасында, ха­лық­тан көбірек үйренуге тырыс» дер едім.

«Қазақстанда тек қазақ проблемасы бар»

– Ана тіліміз қашан теңдік алады?
– Ана тіліміз әлдеқашан теңдік алған. Оның теңдігін енді отбасымызда қазақша сөйлеу арқылы нығайтуымыз керек.
– Жаһандану дәуірінде қазақ ұлтын қалай сақтап қалу­ға болады?
– Қазақ ұлтын жойылып кетуден сақтаудың жалғыз жолы бар. Ол бойкүйездіктен арылу. Халықта мынадай нақыл бар. До­сың­нан қорықпа, азар болса сатып кетер дейді. Дұшпаныңнан қо­рық­па, азар болса өлтіріп тастар дейді. Қорықсаң нем­құ­рай­ды­лық­тан қорық: ол сатып та кетпес, өлтіріп те тастамас, бірақ бұл тірліктер оның үнсіз келісімімен жасала береді… жасала береді… Бойында қаны бар адам өзінің елінің, тілінің, мем­ле­ке­ті­нің тағдырына ешуақытта бей-жай қарамауы тиіс.
– Қазақстанда ұйғыр проблемасы бар ма? «Ұйғыр автономиясын» құруға қалай қарайсыз? Жалпы, «көпұлтты Қа­зақ­стан» дегенді қалай түсінесіз?
– Біз шындығында да көпұлтты Қазақстанбыз. Бірақ, біз уни­тар­лық-этникалық мемлекетпіз. «Көпұлттылық» дегенді алға тартып, оның унитарлық негіздеріне зиянын тигізетін болса, мен қарсымын. Бұл жер – қазақтікі, Қазақ мемлекетінікі. Қал­ға­ны – диаспора. Қазақстанда шешілмей отырғаны тек қа­зақ­тың мәселесі, басқа ұлттардың проблемасы шешілген. алматыда кедейлер кім? Қазақ. Үйсіз-күйсіз жүргендер кім? Қа­зақ. «Ша­ңы­рақ» пен «Бақайдың» проблемасы да қазақтікі. Сон­дық­тан, біз демократиялық және ақпараттық майданда жеңіліп қал­мау үшін де жанталаса қимылдауымыз керек.
– Біз мемлекеттік тұрғыдан не себепті ұлттық мүдде­міз­ді қорғай алмай келеміз?
– Біз өзімізді тәуелсіз ел қатарына жатқызғанымызбен, әлі эко­но­ми­ка­лық және саяси тұрғыдан толық тәуелсіздікке қол жеткізе қойған жоқпыз. Бұл бірте-бірте қалыптасып келе жат­қан құбылыс. Әлі күнге дейін іргеміздегі Ресейге жаутаңдай береміз. Заңдарымыздың өзі орысша дайындалады. Қазақтың та­би­ға­ты­на, менталитетіне сәйкес келе бермейді. Заңдардың орындалмай жатқаны да осыдан. Алдан Әйімбетов марқұм қа­зақ­­тың шын мәніндегі тәуелсіздігін армандап кетті. Олжас Сү­лей­ме­нов және басқа да орыс тілді зиялыларымыздың қолдан жа­сал­ған таным-түсінігін қабылдай алмаймын.

«Орысша тәрбиеленгендер екі сөйлейді»

Әңгімеміз одан әрі мәртебелі меймандар орналасқан «клара Сапар» қонақүйінде жалғасты.
– Олжас Сүлейменов те қазақтың үлкен бір тұлғасы ғой. Алайда, оның қазақтың ұлттық мүддесіне қатысты көз­қа­ра­сын кезінде аяусыз, сынға алдыңыз. Одан бері ол туралы пі­кі­рі­ңіз өзгерген жоқ па?
– «Жас Алаш» газетінде жарияланған менің бірқатар ма­қа­ла­ла­ры­ма орай, сол «Жас Алашта» Олжас Сүлейменов жауап жазды. Онда да ақталады. Жалпы, мен орыс­ша тәрбиеленген, таным-түсінігі орысша қалыптасқан адамдарға сенбеймін. Олар екі сөй­лей­ді. Қазақ аудиториясында бөлек, орыс тілді ау­ди­то­­рия­да бас­қа­ша айта­ды. Қай-қайсының да ыңғайын тауып сөй­­леу­ге бе­йім­де­ліп алған. Ғылымда «двойной стандарт» деген ұғым бар. Міне, біз кез келген уақытта ұлттық мүддемізге қа­тыс­ты ой-пікірлердің ішінен, оның шын асылын жалған жасығынан айыра білуге үйренуіміз ке­рек.
– Әбеке, оппозициялық партияға көзқарасыңыз қан­дай?
– Мен еліміздегі кез келген оппозициялық партияға сенімсіздікпен қараймын. Оларда ұлттық идея, ұлттық мүдденің жоқ­ты­ғы­на қарным ашады. Бұлардың мақсаты – билікке таласу ғана. Бел­гі­лі бір топтың билік жолындағы күресі ғана бар. Мә­се­ле­ге ұлт­тық мүдде тұрғысынан келмегендіктен, олар әлсіз ыдыраулы.
– «Нұр-Отан» партиясына қалай қарайсыз?
– «Нұр-Отан» Президенттің партиясы, соның көзқарасын, ұс­та­ны­мын қолдайды. Ресейдегі «Единая Россия» партиясы сияқ­ты. Мұндай партияның пайдасы да, зияны да бар. пайдасы – мем­ле­кет­тің нығаюына ықпал етеді, зияны – билік ба­сын­да­ғы адамды пұтқа бас игендей табындыртады, халықтан бөліп тас­тау­ға бейім тұрады.
– Әбеке, біз бұрын ақын Аманханды білуші едік. Кейін философияға бейім, дүниетанымы кең, әрбір мәселеге үл­кен әлеуметтік мән бере қарайтыныңызды аңғарамыз. Бұл Мәс­кеу­де оқудың әсері ме дейміз. Өзіңізге сондай өзгеріс бай­қа­ла ма?
– Мен Мәскеудегі әдебиет институтына барғанға дейін бас­қа адам едім. Интернационалдық тәрбие алдық. Өзге ұлт­тар­ға қиянат жасамау, теңдік, түсіністік, бірлік қажеттігін жан-тә­ні­міз­бен түйсініп өстік. Ал, Мәскеуге барып келген соң менің көз­қа­ра­сым кілт өзгерді. Өйткені, өз жеріңде өзіңнің қадір-қа­сие­тің байқала бермейді екен. Сыртқа шыққанда көзің ашылады. Алған білімің, өмірлік тәжірибең, жасыңның ұлғаюы қо­сы­ла­ды да, сені үлкен ойларға итермелейді. Егер, біреулер менің ақын­ды­ғым­нан гөрі, жер, ел, тіл туралы публицистикалық ма­қа­ла­ла­рым­ды жоғары бағаласа, бұл жаңағы айтылған үш ком­по­нент­тің қосылғанынан деп білемін.

«Оңтүстіктің жақсысы мен жаманы»

– Әбеке, бағанадан бері қоғамдық маңызы бар үлкен мә­се­ле­лер­ді көтердіңіз. Енді, елге қарай жақындайық. Біз­де өзіңіз қатысып отырған «Ұлысымның ұйытқысы – Оң­түс­тік» атты жақсы бір іс-шара өткізілуде. Осыған орай, біз­дің Оңтүстік туралы бұрынғы және қазіргі көзқарасыңыз қа­лай? Жақсы-жаман жақтарының сыры неде? Осыған не дейсіз?
– Кездесу кезінде айтып өткенімдей, күннің шуағын, жы­лы­лы­ғын мол қабылдаған елдің жүрегі де мейірімді келеді. Оң­түс­тік­тің осы бір қасиетін жоғары бағалаймын. Бойында жылуы бар адам дүниенің бәрін жылы көріп, жақын тартып тұрады. Сон­дық­тан, біздің Оңтүстіктің мейірімділігі, кеңпейілділігі, қо­нақ­жай­лы­лы­ғы, бәрі-бәрі – күнге жақындықтан. Адамдардың мі­нез-құлқы да табиғат әсеріне сай қалыптасатынын айтқан жөн. Сәуле аз, жарық жетімсіз жерлерде біреулерге күле қарау да оңай емес. Олар ішкі сезімін шығара бермейді. Ал, мейірім бар жерде жақсылық бар, адамды сүю бар. Ресейде Вологда деген жер бар. Вологодская область дейді. Бүл жер орыс жазушыларын шығарудың «конвейері» сияқты. Өйткені, бұл жерде – тіл бай. Оларда таза орыстық мінез бар. Мен кейде қалжыңдап: «Қа­зақ­стан­да­ғы Вологда бұл – Шымкент» деймін. Өйткені, қа­зақ­тың ақын-жазушыларының дені осы өңірде туып-өскен.
– Ал ұнамайтын жағы…
– Ұнамайтын жағы – ешуақытта мәселенің басын ашып айт-пайтыны. Мұның өзі біреудің көңіліне тиіп қала ма деп сақ­та­ну­дан туып жатады. Мұны сырт жұрт басқаша жориды. Бұ­лар «саудагерлер» дейді, «өзбектен үйренген» дейді. «Алдап кетеді» дейді. Әрине, отырықшы елдің, сауда-саттығы ерте да­мы­ған елдің ат үстінде күн кешкен көшпелі жұрттың өмір салтына қа­ра­ған­да, өз ерекшеліктері бар. Алды-артын ойластырып сөйлеуге, пы­сық­тық­қа, есесін жібермеуге бейім келеді. Алайда, «алдап ке­ту­дің» жалпыға тән емес, кез келген қалада кездестіруге болатынындай, бірді-екілі адамға жат қылық екенін былайғы жұрт тү­сін­гі­сі келмейді. Сондықтан, мұндай жағдайға «повод» бермеуіміз керек.

«Рушылдықты қоздыратындарға қынжыламын»

– Сыртта жүрген жерлес жазушыларымыз Шымкент­тің жаманаты шығып жатса қандай ойда болар екен?.. Ел­дің еңсесін түсірер бұл жағдайды қалай түзетсек екен деп толғанған да боларсыздар…
– Әрине, итің жаман десе, ашуланатын қазақпыз. Туған жерін қадір тұтпайтын ақын-жазушы бар ма? Жаман аурумен Шым­кент­тің аты әлемге танылғанда біз де қатты күйіндік. Сондай-ақ, «ҚТ» және «ДТ» деген бәлені қоздырып, аспандатып жіберген Мұхтар Мағауин болды. Бұл арқылы үлкен ғалым өзінің беделін түсіріп алды. Сол рушылдықты қоздырып жүргендер бас­қа облыстарда да көп болмаса, аз емесін жақсы білемін. Со­ған қа­ра­мас­тан, рушылдық дертін Оңтүстік облысына таңа беретініне қын­жы­ла­мын.
– Қаламгердің қоғамдағы орны туралы не айтасыз?
– Не айтайын, қаламгердің бірі – өзім. Алла маған сөз берді. Мен соны халыққа жеткізуге тиіспін. Менің айт­қан­да­рым­нан, жазғандарымнан, мүмкін ештеңе өзгере қоймас. Бірақ, біз айтуымыз керек. Журналист, қаламгер проблеманы көтереді. Бі­рақ шешіп бере алмайды. Оны жүзеге асыратын – билік. Ақын­ның, жазушының, журналистің міндеті қазіргі кезде бейтарап қалмау. Мен сол үшін жұмыс істеймін. Өлеңге сыймаған ойымды публицистикалық мақалада айтамын. Бұл екеуі де қару. Ер­тең мемлекетіміз аяғына тұрып, тәуелсіздігіміз толық баянды бол­ғанда ғана көсемсөзді қоя тұрып, таза өлең жазуға кі­рі­се­тін шығармын.
– Шығармашылығыңызға шабыт, еңбегіңізге жеміс ті­лейміз!

Ертай БЕКҚҰЛ,
Суханберді ОРАЗАЛЫҰЛЫ

«Оңтүстік Қазақстан».
31 наурыз, 2007 жыл