Ау, ағайын, ол неге қазақтың ғана Қалтайы. Атақты Айт­ма­тов­тың өзі оны Қалекең, Қалтай Мұхаметжановты кезінде, сонау жылы-ақ «Қалыптасқан үлкен суреткер… Ол – твор­чест­во­лық қуаты толыққан әйгілі драматург» демеп пе еді? ендеше, Қалекеңді бүкіл әлем таниды екен. Ал, сіздің сонша тұ­йық­та­лып, оны сонша тұйықтай бөле-жара қарауыңызға жол болсын дейсіз ғой, тағы. Әлде, дүние білген азамат жазушы, драматург, қоғам қайраткері Қалтай Мұхаметжановты шектеп-шекпендегенде, мөрлеп иеленгенде не ұтасыз дегіңіз келе ме? Не дегенде де жарасымды, сауалыңыз орынды.

Сонда да, ол қазақтың Қалтайы! Бұл ұлттық тұйық­тық­қа бой ұрып, шектелу емес. Кезінде отаршылдық саясат­тың салқыны тиіп, «Кеңес азаматы» атанып, «Әлем әдебиеті­нің өкілі», «Жалпыадамзаттық құндылық», «Космостық тұлға» секілді ұғым тіркестерден аяғымыз топыраққа (почва) тимей тұрған кезде, Мағжан Жұмабаевты «Шығыстың пушкині», Мұхтар Әуезовты «Орыстың Шолоховына» ұқ­са­тып, өз тек (гена) – тірегінен қол үздіргенімізді не дейміз. Сонда, неге керісінше олар алдымен қазақтың Мағжаны, қа­зақ­тың Мұхтары болып барып, әлем әдебиетіне кірмейді. Қо­лы­на қалам ұстаған қайраткер сондай – атақ-дәреже, мәр­те­бе-ма­ра­пат­қа ұмтылып жатқанда, ұлт, ұлттық деген қа­сиет­ті құн­ды­лық­тар­дың күннен-күнге аясы тарылып айналасын от шалғандай күй кешіп жатты. Қалекеңше айтқанда ұлт­тық әдебиет «түтікпен су ішіп, түндікпен күн көретін» – ке­зең- кезде қалған еді. Міне, дәп сол уақытта Қалекең Қал­­тай Мұ­ха­мет­жа­нов «Ғасырлар бойы көпшелі өмір кешкен қа­­зақ­­тың ұлт­тық тілінің, жақсы әдет-ғұрпының, мәдениетінің қа­лып­та­суын­да тамаша бір сыр бар сияқты. Өйткені, біздің ті­лі­міз­де өз­ге­ше жат­қан диалектілік айырма шамалы.
Осы күнгі батыс қазақтары мен шығыс қазақтарының әде­би тілінде айырма жоқтың қасы… Бұл сапарда әйел қауы­мы­ның ат­қар­ған ролі мықты болса керек. Ұлттық тілімізді «Ана тілі» дейтініміз де сонда, емес пе» деген болатын. Онсыз да, «Бөл­ті­рік бөрік астында» пьесасын жазып солақай сынның «Ұр тоқ­па­ғын­да» қалып, шығарманың жалпы құрылым-идеясынан кілтипан іздегендердің күдік-күңкіліне ілінген тағы сол Қалекең, өзі­нің «Ұлттық тұйықталуының» сырт-сырығымен сілтегенде атқа теріс мінгізілген еді. Оны айтасыз, қазақ әйелінің бақ-ба­­қы­­тын Ке­ңес­тік кезең ғана ашты, әйтпесе өмір бақи күң болып өтер еді деген қалыпты күйрете: «Өз басым күні бүгінге дейін са­на­мыз­ға сіңіп, қалып алып келген «қазақ әйелдері бұрын қор тірліктің құр­ба­ны болып келген, әлеумет өміріне араласа алмаған» деген пікірге түгелдей қосыла бермеймін» деп тағы бір өзінің ғұ­мы­рын­да­ғы от болып жанған талан-тағдырының талқысына май құя түскенін қайтерсіз.
Ау, сонда бұл кімнің Қалтайы? Өзінің ұлтының тағдыры, ті­лі­нің тақсіреті, қазақ әйелінің Кеңестік кезеңінің теріс-тез тү­сі­ні­гі­нен бүкіл өткені сызылып жатқанына төзе алмай жан­ай­қа­йы­на салса, ұлттық тұйықталу ма? Біздіңше, Қалекең, Қал­тай Мұ­ха­мет­жа­нов­тың түптің түбінде Кеңестік кезеңдегі атын да, затын да өшіруге тырысқан ұлттық құндылықтардың қай­та жаңғыратынына көз жеткізгені сол кезеңнен басталса керек. Әйтпесе, ол олқылықтың өз тілімен айтқанда «Сөздің тү­бін шын бекітер, судың түбін шым бекітер, даудың түбін қыз бекітер» деп жазбаған болар еді ғой. «Көктөбедегі кездесуде» Гүл­жан­ның аузымен «шындықты суға, өмірді дуға айналдырып жазуға өзіңнің етің үйренген» деп жазушыны сынаса, ға­лым­ды Ал­ма­гүл­дің тілімен «Қай ұлттан қанша қыздың қай ұлт­қа шық­қа­ны – интернационализмнің шырқау биігі санаған» ке­зең­ді де сынап-мінейді. Дәп сол кезеңде кейбір ақын жазушылар Кеңес ода­ғы­ның шен-шекпен, тарту-таралғысынан «кит киіп» жатты.
«Көктөбедегі кездесу» демекші, әлем сахнасында қо­йыл­ған, қазір де қойылып жүрген пьесаның телавторы әйгілі айтматов: «Біздің елде жақсы жазушы көп. Әйтсе де, жазу-сызудың «ау­қым­дық» жинақтаушылық тәсілін прозаиктің қалт етпес дәл­ді­гін, ақынның әсершілдігі мен әуезділігін, философтың са­раб­дал­ды­ғын қатар меңгерген және мұның сыртында – әртістік іш­тей түлеу қабілетін дарытқан адам ғана пьеса жасай алады. Сон­дық­тан да, бізде нағыз драматурггер тым аз, ал, мен Қал­тай Мұхаметжанов досымды сондай дегдарлар санатына қо­са­мын» дей келе, «Қалтай пьесаның алғашқы қазақша нұс­қа­сын жазды, ал, мен оны орысшаға аудардым» дейді. Айтматовтың «адам­зат­тық жазушылығына» қарағанда азаматтық дегдарлығы осы соң­ғы сөзде. Содан кейін-ақ, Қалекең, Қалтай Мұхаметжанов та дәл Айтматов секілді атақ-дәрежеге қол жеткізе алатын еді ғой. Бұл да сол ұлттық томаға тұйықтылықтан ба? Жоқ, әри­не! Бұның ар жағында үлкен құпия бір сұмдық сыр жатыр. содан соң, көп ұзамай сол Айтматов тағы да, «Әдеби материалдан спектакльдің премьерасына дейінгі соқтықпалы жолдан өт­кен­де тағы бір ұққан маңызды нәрсем: драматургтің кәсіби бі­лі­гі­мен қоса ғаламат шыдамдылығы, актерлар, режиссерлар коллективімен және театрдың басқа да қызметкерлерімен жарасып, тіл табыса білу қабілеті болуы керек. Осындай тәлімі үшін Қал­тай­ға мың да бір рахмет» дейді. Бізге бұдан артық айтудың жөні келе қояр ма, екен!
Ау, сонда бұл кімнің Қалтайы?
Жазушы Вс. Иванов: «Всякое истинное искусство – современно» дейді. Бұны неге тілге тиек етіп отырмыз. Мұнда да гәп бар. Осыдан қырық бір жыл бұрын сахнаға қойылып, алуан-алуан пікір қайшылығын тудырған комедия жайлы: «Ал­ма­ты­ның сол кездегі сауықшылы-ай!» деп тамсана жазып: «Қазіргідей жалтырап жатпайтын астананың талай тұрғынының талай ке­бі­сі­нің табанын театрға баратын жол тоздырған шығар» десе неге таңқалмасқа. Шіркін-ай, бізге де қазір сондай күн туар ма еді деп армандайтын жағдай. Содан соң: «Ай, енді гардеробына польто өткізетін кезек қазіргі колбаса сатып алатын кезектен сынық сүйем де кем болмайтын» дейді. Пай-пай, десеңізші! Бұл да арман, бүгінде. Одан әрі: «Осындай думаншыл қауымды одан сайын желпілдеткен талай-талай кештер болатын. Ол кездегі тірі Мұхтар Әуезов пен Ғабит Мүсіреповтың жаңа пьесалары қо­йы­лып, Қалыбек Қуанышбаев, Шәкен Айманов, Серке Қо­жам­құ­лов, Елубай Өмірзақовтар ойнайтын театр аузы-мұр­ны­нан шыққанша лық толатынын айтпасақ та белгілі» дегенде «Мо­ги­кан­ның соңғы тұяқтары-ай» деп «қызғаныштың қы­зыл итін» жақсы ниетте қалай үргізгеніңді білмей қаласың. Сөйт­сек, оның артында соған қарамай жастар да қарап жатпайтын дегенді аңғартатын «Сондай-сондай саңлақтар тұрғанда жү­ре­гі даулап, пьеса жазып және оған жаңағы ағаларының «премь­ера­ла­рын­да­ғы­дай» қарағұрым халық жиылатын жас авторлар болды деуге сене қою да қиын. Дегенмен, ондай оқиғалар да болмай тұрмайтын. Мәселен, «Бөлтірік бөрік астында» деген жарнама алғаш ілінген кезде дәл солай болды» дейтін сал­мақ жатыр екен. Пәллі! Қош! Сөйтсек, «Залда отырғандар ала­қан­да­ры қызарғанша қол соғып, сыртқа шығып алған соң: «Бұл қай күлкі?» деп кеңірдектері жыртылғанша таласа бастаған жұрт­қа ұлы Мұхтар Әуезов «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газетінің бетінде «Біз бұл күлкіге дән ризамыз!» – деп басу айтқаны да есімізде. Қазақ театры мен драматургиясын өз қо­лы­нан қатар қосқан классиктің сахнаға алғашқы қолүздігін шы­ға­рып отырған тұма авторды дәл бұлай таусыла мақтағаны біреуге жаққанымен, біреуге жаға қоймайтын оғаш жомарттық кө­рі­не­ті­ні де біз білмейтін жайт емес. Алайда, ондай кесек турай алмаса, «кем кетсе кетсін, бірақ артық кетпесін» деп таңдайына таразы орнатып, көмейіне безбен байлап, қалт-құлт етіп отырса, Әуе­зов Әуезов бола ала ма еді?!» деп тамсанысы тағы бар екен. Шіркін-ай, сондай безбен-берекелі абыздар қазір де болар ма, еді. Бірақ оған үлкен де ұлы талант керек қой. Бізде сол жағы кеміш тартқан ба қалай? Елміз ғой, әлі сан-саңлақ келер, тү­ген­дер бәрін.
Әзірше «Сонымен аяғындағы ала тұсауын алтын қай­шы­мен кестірген жаңа автор, жас драматург өнерпаз қауымға осылай думандата кірді. Енді, жұрт оның сахнадағы шығармасын ғана емес, көшедегі өзін көргенде де, төбелері көкке жеткендей бір мәз-мейрам боп қалатын мінез шығарды. «Қазақ әдеб­ие­тін­де­гі» «Бүйенбайдың пұшпағының» өзі бір кенелтіп тастайтын. «Қал­тай жазыптыны» былай қойғанда, «Қалтай айтыптының» өзі талай ішекті түйілдіріп, талай көзден жас ағызатын». Әзір де солай! Қалекең, Қалтай Мұхаметжанов қалай өзгермесе, оның туа бітті кеудесіне құйған күміс күлкісі бірде ортайған емес. Әлі де солай, талай ішекті түйілдіріп, талай көзден жас ағызып жүр. Тек, оны кейбір ішінде саусақ айнала алмайтындар ғана айт­қы­сы, көргісі, білгісі келмейді. Ол олардың еншісінде. Бізге керегі азамат, үлкен талант иесі, ұлт жанашыры, қазіргі айтып та, жазып та жүрген жайларды бұдан қырық бір жыл бұрын айтып та, жазып та қойған сол Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Тахауи ахтанов, Шыңғыс Айтматов, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Асқар Сү­лей­ме­нов, Әбіш Кекілбаев, Сайлаубек Жұмабеков бағасын беріп, ел тәнті болған Қалекең, Қалтай Мұхаметжанов керек.
Енді «Жә, басы Әуезов болып, жұрттың бәрінің осынша қа­рық болатынының сыры неде?». Осы бір сауалды көтеріп, жо­ға­ры­да біз келтірген үзінділерді жазған Әбіш Кекілбаев «Алда тағы асқар таудай парыз тұр» мақала-ниетінде өзі көтерген мә­се­ле­ге жан-жақты жауап берген. Дәп сол сауал араға қырық бір жыл салып қайта қойылып отыр. Қойып отырған со «Бөлтірік бө­рік астында» пьесасы, жаңа қойылым. Құдайдың құдіретін қой­са­ңыз­шы, қазіргі арамызда жүрген, бұдан қырық бір жыл бұ­рын­ғы кейіпкерлер әлі де қартаймапты, әлі де сол мінез-құ­лық­тан, әдеттен арылмапты. Олар сахна төріне көшкенде өздерінің бет-бейнелерін натурализмге қарағанда, авторлық көркемдік ше­шімді былай қойғанда жаңа жас көрерменге, режиссерлық, ак­тер­лық шеберліктің шендесілуімен жеткізілген. Сахнадағы сапар – Жомарт Зейнәбіл, Марфуға – Шынаргүл Қабышева, арыстан – Ержан Жарылқасынұлы, Жұпар – Роза Әшірбекова, сайлаубек – Сүндет Бектауов өмірде әлі де бар. Бір кезде Қалтай Мұ­ха­мет­жа­нов жасаған сұрқылтай кейіпкерлерден бүгін де арыла қойған жоқпыз. Олар одан да әлдеқайда аққаптал болып ал­ған. Ондайларға атақ-дәреже, мансап-марапат үшін жан-жақ­ты біл­гір де білікті, іскер де ізетті, әділ де әдемі боп көріну түк­ке тұр­май­ды. Заман бұзылмайды, оны бұзатын, бұзатын емес-ау, бұ­зу­ға тырысатын әлгілер. «Бөлтірік бөрік астындағының» қай ке­зең, қай қоғамда да мән-мағынасын жоғалтпай, қайта қо­йылып оты­рылуы­ның сыры да сонда. Қалекең, Қалтай Мұ­ха­мет­жа­нов­­тың өз сөзімен айтқанда «шелектеп шабақ аулаған кә­сіп­қор­лық­тың мінезі», «Алдар Көсе мен сайтанның картоп еккені сияқты түй­не­гін түбіне қалдырып, тарихтың сояу сабағын арқалап келгеннен не абырой, не атақ. Менің қорқатыным сол. Қысқасы, қай тақырып болса да заманыңмен үйлесу, үн­де­су таппаса зая кеткен еңбек, арам төгілген тер, тұл тебіреніс, дә­йік­сіз даңғаза болып қала бермек». Осыны оқығанда қайбір қа­лың кітаптардан, жалпы шығарма атын алған дүниелерден со Қа­ле­кең айтпақшы, «май тоңдырар ызғар, қар ерітер қызу» тап­па­ған­да жаның жылайды. Сонымен, «Әңгіме тақырыптың үл­кен-кішілігінде емес, таланттың температурасында» (Қ.Мұ­ха­мет­жа­нов) екен. жалпы, «Бөлтірік бөрік астында» қай кезендегі болмасын қо­йы­лы­мы­на келсек, ол драматургиядағы классикалық үлгі. Ал, клас­си­ка­лық дәстүрлі үлгі қоғам, саясат-әлеуметтік жағ­дай қалай өз­гер­ме­сін ешқандай авангарттық-эксперименттік қалыпқа түс­пей­ді және оған бағынбайды. Классикалық поэ­зия да, проза да, драматургия да солай. Оны иіп әкеліп аумалы-төкпелі қо­ғам­дық формация тезіне сала алмайсың. Ол кө­тер­ген мә­се­ле мәң­гі­лік, қырық жыл бұрын да, қырық жыл кейін де солай болады. Өйт­ке­ні, оның кейіпкері адам. Адам ата, Хау анадан бас­тал­ған күнә бүгінгі күнге дейін өзінің актуальділігін жо­­ғалт­­қан емес. Сон­дық­тан, оған бүгінмен үндеспедің деу білместік. мораль, иман, ар-ождан секілді адамға тән құн­ды­лық­тар­дың қай-қай­сы­сы­на да уақыт, кеңістіктің үстемдігі жүрмейтіні де сон­дық­тан. ендеше, «Бөлтірік бөрік астында» өзінің әдеби та­мырынан қол үзбеген спектакль. Сөз бен әрекет, ой мен сезім, есеп пен ессіздік арасындағы қайшылық драмалық шы­ғар­ма­ның тіні әртүрлі деңгейдегі қақтығысқа ұласқанда трагикомедия етек алады. Міне, осы тұста «Бөлтірік бөрік астында» спектаклі тра­ги­ко­ме­дия­лық деңгейге көтеріледі.
Қалтай Мұхаметжановтың «Бөлтірік бөрік астында», «Құ­да­ғи келіпті», «Өзіме де сол керек!» пъесалары тра­ги­ко­ме­дия­лық триптихке келеді. Күлдіре отырып күрсіндіру Қа­ле­кең­нің басты қасиеті. Болмаса, кеудесіне күлкі ұялаған Қалтай Мұ­ха­мет­жа­нов болар ма еді. «Ой, жолбарысым-ай!», «Ой, данышпаным-ай!» деген сөз тіркестері сөйлеу лексиконына айналып кеткен Қа­ле­кең­нің «Біз егер де күлкіні адамзат рухының ең бір ат үс­ті­нен түс­пей­тін күрескер сезімі дейтін болсақ, ең алдымен оның күл­ді­ре отырып бүлдіретін, күлдіре отырып күйіндіретін, күл­ді­ре отырып түңілетін қасиетін қадірлеуіміз керек» деуінің сыры да сонда.
«Әйелді ертіп сапарға шыққаннан гөрі, шеңгел арқа­лап шыққан әлдеқайда рахат».
«Кесірлігін ат тартып жүре алмайды».
«Басыңның ішінде медаль болмаған соң, бәрі бекер».
«Мировой саясаттың үлкені, үйдегі саясат».
«Қобыланды сіздің жаныңызда жіп есе алмайды. Сіз социализмді қорғадыңыз. Ол ше?… Вот, мәселе қайда жатыр».
Міне, осы бір жайлардың барлығын Қалекең ке­йіп­кер­ле­рі­нің аузынан естігенде еріксіз күлесің де күрсінесің. Бұл трагикомедия.
Неге біз қазақтың Қалтайы дегенді шегелеп айтып, томаға тұйықталғандай бола береміз. Өйткені, жазушы драматург Қал­тай Мұхаметжанов кредосының біздіңше, әлемдік әдебиетке барар алдында алдымен ұлттық құндылықтарды бойына сі­ңі­ріп, шы­ғар­ма­ла­ры­на сіңістіру екендігін мейлінше аңғарып, мейлінше сезінгеннен болса керек. Қалтай Мұхаметжанов қа­­за­­қы қал­жың­ды шарықтау шегіне жеткізіп, оны филосо­фия­­лық ка­те­го­рия­ға дейін көтерген қаламгер. Әйтпесе, тағы бір ке­зек­ті күлкіге жүгінелік «Базардан не көрдіңіз» дегенге, «Бір кило алмаға екі кило ақша сұрап тұрған кемпірді көр­дім» – дейді Қалекең. Қалай, күлеміз бе, жылаймыз ба?
Сонымен, қазақтың Қалтайы, Қалекең, Қалтай Мұ­ха­мет­жа­нов­тың бар табиғаты, бар шығармашылығына барар жол­дың жартысынан қайтсақ, ол жол ұзақ болғайдың үрдісі.

«Жас Алаш».